Villa Mondriaan - Daniela Schwabe met ‘Origine’
Mondriaans Parijse atelier verkend door Daniela Schwabe
In de herfst van 2023 en het eerste kwartaal van 2024 is in Villa Mondriaan een bijzondere tentoonstelling te zien: ‘Origine’ van Daniela Schwabe (1984). Schwabe is in Winterswijk geboren; Villa Mondriaan is het huis in Winterswijk waar Piet Mondriaan (1872-1944) in zijn tienerjaren woonde en waar hij zijn carrière als schilder begon. Wie bovenstaande kopfoto goed bekijkt herkent wellicht foto’s en reconstructies van het Parijse atelier van Mondriaan. De titel Départ bevestigt dat, want dat atelier lag aan de Rue de Départ.
Naar eigen zeggen vindt Schwabe bovendien dat ‘départ’ dat ‘vertrek’ betekent, een toepasselijke titel voor het ‘beginschilderij’, zeg maar het vertrekpunt, van haar solotentoonstelling. Anders dan de jonge ‘Heimat’-kunstenaars die voor hun schilderijen, foto’s, beelden en installaties het vroege werk van Mondriaan als uitgangspunt namen, koos Schwabe voor zijn atelier. Als ‘artist in residence’ is ze in de zomer van 2023 speciaal voor haar tentoonstelling enkele maanden teruggekeerd naar Winterswijk, naar haar ‘roots’, vandaar de titel ‘Origine’. Ze nam haar intrek in een leegstaande textielfabriek. Vanuit dit tijdelijke atelier begon ze haar verkenning van Mondriaan, zijn werk, en zijn Parijse atelier.
Schwabes onderzoek
Schwabe heeft intensief onderzoek gedaan naar leven en werk van Mondriaan. Voor haar onderzoek las ze vele boeken en bezocht ze tal van musea, interviewde ze diverse conservatoren en restauratoren én bezocht ze Mondriaans graf in New York. Op de tentoonstelling verwijst ze naar haar onderzoek. Bij binnenkomst treffen kijkers aan een wandje een portret van Mondriaan. Het lijkt een foto, maar Schwabe heeft het portret minutieus nageschilderd van een bestaande portretfoto uit 1929 van Alfred Waldenburg. De fotograaf had Mondriaan gevraagd deze pose aan te nemen omdat die verwijst naar de theosofie waarmee Mondriaan zich bezig hield. ‘Ik vond de foto meteen intrigerend en besloot dat ik deze toe wilde voegen aan de serie, een eerbetoon aan de eigenzinnigheid van de kunstenaar’.
Op een sokkel staat onder een vitrine de stapel boeken die Schwabe voor haar onderzoek heeft geraadpleegd. Erop liggen een paar stenen die ze heeft meegenomen Mondriaans graf in New York.
Parijse atelier van Mondriaan
Door haar onderzoek is Schwabe anders tegen Mondriaan gaan aankijken. Ze is vooral getroffen door zijn ‘grenzeloze nieuwsgierigheid’. Die bracht hem ertoe zijn atelier te gaan gebruiken als canvas waarop hij eindeloos kon experimenteren. Schwabe heeft zich die methode eigen gemaakt en is daardoor in haar Winterswijkse atelier voor het eerst ruimtelijk, in drie dimensies, gaan werken.
Mondriaans Parijse atelier is minstens net zo bekend als zijn schilderijen. In 1912 verhuisde Mondriaan naar Parijs waar hij kennis maakte met het kubisme. Tijdens een bezoek aan Nederland werd hij overvallen door het uitbreken van Wereldoorlog I. Pas in 1919 kon hij terugkeren, waar hij zijn atelier en de achtergelaten schilderijen ongemoeid aantrof. Tot 1938 bleef hij er wonen en werken.
Rond 1920 ontstonden zijn eerste neoplastische schilderijen en richtte Mondriaan zijn atelier in volgens zijn nieuwe ideeën. Hij vond die inrichting net zo belangrijk als het maken van een schilderij. Het resultaat was een ritmisch geheel van kleurvlakken, meubels en vloerkleden waarin hij enkele schilderijen opnam. Omdat hij de inrichting elke zomer veranderde is zijn schilderkunstige ontwikkeling goed te volgen.
Mondriaan liet zich graag fotograferen in zijn atelier, door vrienden en bekende fotografen zoals Florence Henri, Hanna Hoch, Laszo Moholy-Nagy, en André Kertesz.
De replica van Mondriaans atelier in het Mondriaanhuis in Amersfoort bestaat uit twee delen. Het eerste is een geheel wit geschilderde monnikscel, met een eenpersoonsbed met een witte sprei en een tafeltje met een wit blad en zwarte poten. Op de tafel staat een replica van de bolle vaas met kunsttulp die de Hongaarse fotograaf André Kertesz in 1926 in Mondriaans atelier vereeuwigde. Mondriaan had de tulp wit geverfd om ‘het onmogelijke –naturalistische groen uit mijn interieur te verbannen’. Aan de muur boven het bed hangen een stuk of twintig foto’s van de bijna naakte Amerikaans-Franse danseres Josephine Baker.
In het atelier zelf, met een onregelmatig vijfhoekige plattegrond, zijn op de witte wanden kleine en grote rechthoeken in primaire en de niet-kleuren grijs en zwart geschilderd. Sommige rechthoeken zijn stukken beschilderd karton, een enkele is met zilververf beschilderd. Het plafond is grijs geschilderd, de houten vloer donkergrijs, bijna zwart. Tegen de wand staat een ezel die niet was bedoeld om op te schilderen, maar om schilderijen te tonen aan bezoekers. Hoewel Mondriaan de rieten stoel, die hij had gevonden op een vlooienmarkt, wit had geschilderd viel hij uit de toon, net als de ronde zwarte potkachel. Her en der hangen kopieën van Mondriaans schilderijen, waaronder de ruitvormige Compositie met grijze lijnen uit 1919.
Atelier Daniela Schwabe
Winterswijkse atelier van Daniela Schwabe (fotograaf Erwin Kamp)
Tijd om het atelier van Schwabe in de voormalige textielfabriek te bekijken. Ik vermoed dat de foto van Erwin Kamp op het einde van haar ‘residency’ is genomen, want aan de ateliermuur van het netjes opgeruimde atelier hangt het merendeel van de schilderijen die ze voor haar tentoonstelling in Villa Mondriaan heeft gemaakt. Eronder liggen twee rijen garenspoelen, met diverse kleuren garen. De foto is exemplarisch voor de wijze waarop Schwabe te werk is gegaan. Want de foto is de registratie van de ruimtelijke installatie die door de combinatie van werkelijke garenspoelen – een verwijzing naar de textielfabriek – en schilderijen is ontstaan.
Voor het maken van haar werken ging Schwabe uit van ‘de premisse van de installatie: dat het – in het gedachtegoed van Mondriaan – geen suggestie geeft van diepte’. Waaraan ik toevoeg dat de installatie ruimtelijk is, en dus echte ruimte inneemt, omhult, en/of in zich opneemt.
Hoe heeft Schwabe de grenzen van de schilderkunst verkend? Ze bouwt een ruimtelijke sculptuur of installatie op; ze legt die opbouw vast op film en het resultaat (die sculptuur of installatie) op foto; die foto schildert ze minutieus na om het schilderij uiteindelijk te presenteren op haar tentoonstelling. Zelf beschouwt Schwabe al haar ruimtelijke werken als een ‘installatie’. De opbouw van elk van haar installaties heeft ze aangepakt als een ‘project’. Elk project is een samenwerkingsproject: zij en een bevriende kunstenaar hebben de opbouw van de installatie samen uitgevoerd. Voor elk project heeft ze één kunstenaar uitgenodigd.
De ruit of diamant (diamond, losagne)
Toen Schwabe haar tijdelijke atelier betrok was het er een bende. De verdieping was jarenlang gebruikt als opslagruimte voor afgedankte spoelen met garen en afgedankte yogaballen van de sportschool die ook in de ruimte gevestigd was geweest. Al dat afgedankte materiaal is te zien op Losagne Rouge flat perspective, dat een schilderij naar een foto is. Aardig is dat Schwabe het atelier meteen heeft gemarkeerd met Mondriaans ruit (losagne), maar wel één met slappe zijden: Losagne Rouge. Deze keert als installatie terug in een netjes opgeruimde setting als tegenhanger van de driedimensionale Textile Tower, een uit garenspoelen en planken opgebouwde ruitvormige toren. Schwabe vertaalt beide installaties in een schilderij, respectievelijk: Losange Rouge, waarop de slappe ruit heeft plaatsgemaakt voor een strakke rode rand, en Diamond Shaped Tower, waarin Schwabe de toren heeft gevangen in een ovaal van licht, die op zijn beurt doet denken aan Mondriaans ovaalvormige schilderijen zoals Compositie in ovaal met kleurvlakken (1914, Kunstmuseum Den Haag).
In de periode 1912-17 werd Mondriaan beïnvloed door Picasso en andere kubisten waarin de ovaalvorm regelmatig voorkomt. ‘Een bekende verklaring voor het gebruik van de ovaal is dat het kubisme in de schilderkunst leidde tot wat wel het ‘hoekprobleem’ is genoemd. In het kubisme wordt het onderwerp centraal gesteld in het beeldvlak, en tegelijkertijd weergegeven vanuit meerdere gezichtspunten door en naast elkaar. Het gros van de kubistische schilderijen vervaagt naar de randen – en met name naar de hoeken – van het doek toe. Niet alleen omdat op die manier de nadruk kon worden gelegd op het centraal staande onderwerp, maar tevens om het traditionele concept van het “schilderij als raam op de wereld” te niet te doen.’ Aldus Wietse Coppes in het tentoonstellingsboekje. Het schilderij is niet langer een imitatie van de werkelijkheid, elke verwijzing naar de realiteit is losgelaten. Mondriaans ovalen wijzen vooruit naar zijn latere neoplastische werken, waaronder de ‘ruiten’.
The Trouble Within is tot stand gekomen door in de ruimte achtergelaten touwen op te bouwen tot een ordeloze berg, waarmee Schwabe met een knipoog verwijst naar de chaos die in veel kunstenaarsateliers heerst. Ook de foto van deze sculptuur wordt door Schwabe vertaald naar een schilderij. Wat opvalt is dat bruine tinten hebben plaatsgemaakt voor blauwe.
In Villa Mondriaan laat Schwabe ook zo’n ruimtelijke installatie zien, zeg maar de eerste fase van de transformatie van installatie tot schilderij. Ze heeft White Diamond samen met scenograaf Menno Meijners opgebouwd. Voortbordurend op de bijzondere rol van de ruit in Mondriaan's werk en zijn streven het schilderij zo 'plat' mogelijk te maken, hebben ze besloten om een zwevende witte ruit te maken. Vervolgens hebben ze alles in de ruimte wat zwart was verzameld en er omheen gearrangeerd: pvc buizen, zwart geschilderd hout, een autoband, krukjes, kratjes, slippers, verlengkabels, veel textielgaren en heel veel stroken textiel afval van de textielfabriek op de begane grond.
De totstandkoming is gefilmd, de installatie op foto vastgelegd, waarna Schwabe de foto heeft nageschilderd: White Diamond (schilderij). Installatie en schilderij vergelijkend is te zien dat in de eerste de ruit/’diamond’ de hoek van muur op vloer volgt, terwijl hij in het schilderij zonder hoek voor de zwarte achtergrond lijkt te zweven.
Mapping the Studio
Hoewel de kijker het op het eerste gezicht niet ziet is Composition 1 de weergave van een wandinstallatie. Want tijdens haar ‘residency’ is Schwabe begonnen met het arrangeren van in primaire kleuren en de niet-kleuren zwart en grijs geschilderde kartonnen vierkanten op een van de muren van haar atelier. Net als Mondriaan had gedaan in het zijne. Dit arrangeren is te beschouwen als een performance. Daarom zie ik het als de opmaat naar Mapping the Studio. Composition 1 is een uitsnede in ruitvorm uit het uiteindelijke arrangement, de installatie. Als je goed kijkt zie je dat Schwabe de spijkergaatjes, van de spijkers waarmee ze de kartonnen had vastgespijkerd, heeft meegeschilderd.
Possible View on Rhythm roept de meeste vragen op. ‘Waar sta ik naar te kijken?’, zullen veel kijkers hebben gedacht. Door een venster is een opvallend rood vierkant te zien, dat de atelierwand lijkt te hebben verruild voor een plek op het dak. Pas na het zien van de videofilm die van Schwabes ‘residency’ is gemaakt, herken ik het schilderij als het uitzicht door de ramen van Schwabes atelier in Winterwijk. Ze heeft de spijlen à la Mondriaan zwart gemaakt. Dit uitzicht is nageschilderd van een filmstill uit wat ik een ‘videoperformance’ zou willen noemen. Schwabe heeft voor Possible View on Rhythm samengewerkt met mimespeler Hidde Aansverkade. ‘Ik vertelde hem over de schetsen die Mondriaan maakte vanuit zijn studio en Hidde wilde graag met het uitzicht vanuit mijn atelier werken. We hebben toen met kartonnen op het dak gestaan […] om ritme weer te geven door middel van gekleurde vlakken in een video. Omdat we maar met twee personen waren, is dit een tussenfase en heb ik het een “mogelijke” kijk op ritme genoemd’. De twee gele banen vallen uit de toon, ze lijken zachtjes wapperende doeken.
Zo blijkt Possible View on Rhythm een duidelijke verwijzing naar Mondriaan, een jazzliefhebber, die met zijn laatste onvoltooide schilderij Victory Boogie Woogie (1942-44) het ritme wilde weergeven van New York, de stad waar hij zijn toevlucht had gezocht na de Duitse bezetting van Parijs.
Maar de grande finale van haar verkenning van Mondriaans atelier is Schwabes Mapping the Studio.
Voor Mapping the Studio heeft Schwabe een afbeelding van Mondriaan's atelier op een muur van haar eigen atelier geprojecteerd. Daarna heeft ze de zwarte lijnen ‘overgetaped’ op de achtermuur van haar eigen atelier. ‘Zo heb ik zijn studio geminimaliseerd overgebracht op de mijne’. Schwabe heeft een nieuwe, abstracte compositie gecreëerd, waarbij de hoek van de projectie bepalend is voor de hoek van haar lijnen. Wietse Coppes constateert dat er zonder de geprojecteerde lijnen aan Schwabes lijnen nauwelijks valt af te lezen dat Mondriaans atelier aan de basis stond van wat we zien. Toch noemt ze de compositie ‘des Mondriaans’ door de zwarte orthogonaal kruisende lijnen tegen een witte achtergrond.
Mapping the Studio is het schilderij dat Schwabe heeft nageschilderd van de installatie van de met tape afgeplakte studiomuur en de stapel schilderijen en spieramen die links tegen de muur staan. Als kijkers dit schilderij vergelijken met Départ, dan herkennen ze in de laatste nauwelijks Mondriaans atelier, want er heerst een on-Mondriaanse wanorde. De toevoeging ‘artificial intelligence’ duidt op de verklaring hiervoor: Départ is ‘een eerste poging om te kijken hoe een atelier van Piet Mondriaan er in de huidige tijd uit zou zien, maar dan bedacht door kunstmatige intelligentie. Ik heb een prompt (tekst) gebruikt en hier is een beeld uitgekomen dat ik als basis heb gebruikt voor dit eerste schilderij uit de serie’.
Empathisch eerbetoon
Villa Mondriaan noemt zichzelf het ‘museum voor coming-of-age’, en richt zich op de vroege jaren van Piet Mondriaan. In haar Coming of Age maakt Schwabe de overgang van Mondriaans vroege jaren naar de latere zichtbaar. Voor het schilderij heeft ze, net als voor de andere schilderijen, samengewerkt aan de realisering van een installatie. Dit keer met haar voormalige schilderdocent Marcel Doorduin. Aan de wand rechts hangt een werk van Mondriaans oom Frits, het vloerkleed zou zomaar in Mondriaans ouderlijk huis op de vloer hebben kunnen liggen, de rieten stoel lijkt op die die stond in zijn Parijse atelier, voordat Mondriaan die wit had geverfd, en de vierkanten in Mondriaans primaire kleuren links aan de wand doen denken aan de kartonnen vierkanten die Mondriaan in zijn atelier had hangen. Het was niet mogelijk om een vroege Mondriaan te gebruiken, omdat Villa Mondriaan het uitlenen van een werk uit hun collectie begrijpelijkerwijs problematisch vond. Daarom heeft Schwabe op een veiling een schilderij van Frits Mondriaan aangeschaft, de oom die Mondriaan zijn eerste schilderlessen gaf. Extra toepasselijk omdat Schwabe voor dit project heeft samengewerkt met haar eigen schilderdocent.
Op Embracing Mondriaan zien we hoe Schwabe die Mondriaan omhelst. Ik meen dat die omhelzing getuigt van het grote inlevingsvermogen waarmee Schwabe haar ‘research’ naar Mondriaan heeft aangepakt. Door het schilderij te gebruiken voor zowel Coming of Age als Embracing Mondriaan is Frits Mondriaan is een volwaardig onderdeel geworden van haar schilderijenserie.
Om inzicht te krijgen in Schwabes ‘research’ is het absoluut noodzakelijk om de videofilm te bekijken, omdat die het boeiende maakproces van de installaties laat zien, die de basis vormen voor de schilderijen. Want meer dan haar schilderijen geeft dat maakproces inzicht in Mondriaan, zijn werkwijze en de rol die zijn atelier speelde in zijn leven en carrière. Haar ‘research’ heeft zelfs mij overtuigd. Ik ben niet bepaald een fan van Mondriaan, maar ‘Origine’ heeft me doen beseffen hoe bijzonder Mondriaans atelier was. Immers zijn atelier was een crossover tussen architectuur, ‘interior decoration’ en sculptuur, én functioneerde bovendien als zijn woon- en werkruimte. Kortom, als zijn ‘heimat’.
Samen vormen Schwabes ‘residency’ en solo ‘Origine’ een empathisch eerbetoon aan Mondriaan. Daniela Schwabe is erin geslaagd zich te presenteren als een origineel en gedurfd beeldend kunstenaar met een geheel eigen beeldtaal, die het experiment niet schuwt.
Daniela Schwabes ‘Origine’ is nog te zien tot 14/04/2024, evenals ‘Heimat | Jong en veelbelovend’, de groepstentoonstelling waarin zes jonge beeldend kunstenaars reageren op het vroege werk van de jonge Mondriaan.
Bronnen
Wietse Coppes – Daniela Schwabe ORIGINE (tentoonstellingsboekje)
e-mailwisseling met Daniela Schwabe, met heel veel dank voor de informatie die ze aan me heeft toevertrouwd
Website van Villa Mondriaan
Website van het Mondriaanhuis
Bernard Hulsman, Het atelier van Mondriaan was een voorbode van het paradijs, in NRC dec 2022
Fotoverantwoording
Villa Mondriaan heeft me toestemming gegeven voor het gebruik van mijn eigen foto’s en de officiële foto’s van Daniel Hoitink
Daniela Schwabe me toestemming gegeven voor het gebruik van mijn eigen foto’s en de vele foto’s die ze me ter beschikking heeft gesteld, waarvoor heel veel dank
Het Mondriaanhuis heeft de foto van de reconstructie van het atelier ter beschikking gesteld
Het Nieuwe Instituut heeft de foto van Mondriaan in zijn Parijse atelier (1933, archief C. Karsten) ter beschikking gesteld
Het Kunstmuseum heeft me toestemming gegeven voor het gebruik van de foto van Mondriaans Compositie in ovaal met kleurvlakken (1914) en de foto van hun reconstructie van het atelier van Mondriaan.
Het RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis heeft toestemming gegeven voor het gebruik van twee foto’s